جایگاه علم حضوری در رابطۀ دانش و عمل اخلاقی از دیدگاه صدرالمتألهین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجو/ دانشگاه فردوسی

2 استادیار دانشگاه فردوسی

3 استاد دانشگاه فردوسی مشهد

4 استاد تمام/ عضو هیات علمی دانشکده فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی/ دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده

رابطۀ دانش و عمل اخلاقی در فلسفۀ اخلاق، همواره با چالش مهمی به عنوان خطای آگاهانۀ اخلاقی و شکاف میان علم و عمل اخلاقی مواجه بوده است. چنین چالشی بیشتر به تلاش‌هایی برای رفع این خلاء با تأکید بر ساحت‌های دیگری همچون عواطف و ارادۀ انسان‌ها منجر شده است. در میان متفکران مسلمان، رویکرد وجودی ملاصدرا نسبت به همۀ کمالات از جمله معرفت و خیر، بیشتر بر رویکرد سقراطی نسبت به معرفت و فضیلت قابل انطباق بوده و در نتیجه در معرض چالش یادشده قرار می‌گیرد. این پژوهش با اعتقاد به تقدم تبیین حدود طرفین رابطه بر اصل آن و با نگاه تحلیلی‌ـ ‌‌‌‌‌‌‌‌استنباطی به دیدگاه معرفت‌شناختی و ارزش‌شناختی صدرالمتالهین، به بررسی این مسئله می‌پردازد. بر اساس حکمت صدرایی به دلیل ارادی بودن فعل اخلاقی و مسبوقیت اراده به ادراک نفس، ادراک امر ملائم و ادراک تلائم میان آنها، منشاء انگیزش فعل اخلاقی هستند. از طرفی اثر انگیزشی ادراکات نسبت به افعال، متناسب با مرتبۀ وجودی آنهاست و علم حضوری به دلیل عینیت با معلوم از قوت وجودی بالاتری نسبت به علم حصولی برخوردار بوده و در مقایسه با آن، انگیزه‌بخشی بیشتری نسبت به فعل انسان دارد. ازاین‌رو در صورت تناقض ادراکات حضوری و حصولی فرد در حیطۀ ادراکات یادشده، علوم حضوری میان انگیزش علوم حصولی و فعل اخلاقی قرار گرفته و مانع تحقق فعل مقتضی آنها می‌شوند. حاصل این که تشکیک در رابطۀ معرفت و فضیلت، حاصل غفلت از علوم حضوری، در فرایند کنش‌گری اخلاقی است و راهکار آن توجه به این موضوع می‌باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Status of Knowledge by Presence in Relation to Moral Knowledge and Practice from the Viewpoint of Sadr al-Mutalahin

نویسندگان [English]

  • Halime Shaikhalishahi 1
  • Abulfazl Ghaffari 2
  • Jahangir Masoodi 3
  • Saeed Beheshti 4
1 Student/Ferdowsi University
2 Assistant Professor Department of Faculty of Education and Psychology Ferdowsi University Of Mashhad
3 استاد دانشگاه فردوسی مشهد
4 Full Professor Department : Education and Philosophy of Education in Iran Allameh Tabatab'i University
چکیده [English]

The relationship between moral knowledge and practice in philosophy of ethics has always faced the important challenge of conscious moral error and the gap between moral knowledge and practice. Such a challenge has mainly led to attempts in resolving this gap by emphasizing other areas such as emotions and will of humans. From among Muslim thinkers, Mulla Sadra's existential approach towards all perfections, including ma’rifat (gnostic knowledge) and the good, is more adaptable to the Socratic approach to ma’rifat and excellence and, consequently, is exposed to the above-mentioned challenge. This research examines this issue by maintaining the priority of explaining the limitations of the two sides of the relationship over its principle and with an analytical-inferential view of the epistemological and axiological perspective of Sadr al-Mutalahin. According to Sadra's philosophy, due to the volitional nature of the moral practice and the precedence of will to perception of the self, the perception of the favorable and the universal favorable perceptions among them, these three perceptions are the source of motivation for the moral practice. On the other hand, the motivational effect of perceptions in relation to actions is proportional to their existential order, and the knowledge by presence, because of the objectivity with the known, has a higher existential power than acquired knowledge, and compared to it, it is more motivating than human action. Therefore, in case of a contradiction between the presential and acquired perceptions of the person in the above-mentioned perceptions, the presential knowledge act as a buffer between the motivation of the acquired knowledge and the moral action and prevent them from realizing the appropriate action. The result is that gradation in the relationship between knowledge and excellence is the result of neglecting knowledge by presence in the process of moral practicing and the solution is to pay attention to this issue.

کلیدواژه‌ها [English]

  • knowledge by presence
  • moral knowledge
  • moral practice
  • transcendental philosophy
  • Sadr al-Mutalahin
  1. ابن‌سینا،حسین (1375)، الاشارات والتنبیهات، قم: نشر البلاغه.
  2. ابن مسکویه، ابوعلی(1426ق.)، تهذیب الاخلاق و طهاره الاعراق، قم: طلیعه النور.
  3. ادواردز پل تیلور (۱۳۷۸)، فلسفه اخلاق، تهران: مؤسسۀ فرهنگی انتشاراتی تبیان.
  4. ارسطو(1385)، اخلاق نیکوماخوس، ترجمه محمد حسن لطفی، تهران: طرح نو.
  5. حائری یزدی، مهدی (1375)، آگاهى و گواهى: ترجمه و شرح انتقادى رسالۀ تصور و تصدیق‏، تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  6. حسن‌زاده آملی، حسن(1382)، معرفت نفس، تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی.
  7. حسنی، سیدحمیدرضا؛ موسوی، هادی (1377)، انسان‌کنش‌شناسی صدرایی: ظرفیت‌شناسی انسان‌شناسی صدرالمتألهین برای علوم اسلامی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  8. شیروانی، علی (1389)، «مفهوم شهود در فلسفه غرب و نسبت آن با علم حضوری»، آیین حکمت، سال دوم شمارۀ 6، صص 110-65.
  9. صدرالمتالهین، محمد بن ابراهیم (1354)، المبدأ و المعاد، تهران: انجمن حکمت و فلسفۀ ایران.
  10. صدرالمتالهین، محمد بن ابراهیم (1360الف)،الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، تصحیح سید جلال آشتیانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  11. صدرالمتالهین، محمد بن ابراهیم (1360ب)، اسرار الایات، مقدمه و تصحیح محمد خواجوی، تهران: نشر انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران.
  12. صدرالمتالهین، محمد بن ابراهیم (1363)، مفاتیح الغیب، مصحح: محمد خواجوی، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  13. صدرالمتالهین، محمد بن ابراهیم (1366)، تفسیرالقران الکریم، قم: نشر بیدار.
  14. صدرالمتالهین، محمد بن ابراهیم (1378)، المظاهر الالهیه فی اسرار العلوم الکمالیه، محقق: محمد خامنه‌ای، تهران: انتشارات صدرا.
  15. صدرالمتالهین، محمد بن ابراهیم (1381)، کسر اصنام الجاهلیه، تهران بنیاد حکمت صدرا.
  16. صدرالمتالهین، محمد بن ابراهیم (1383)، ترجمه و تفسیر شواهد الربوبیه، ترجمۀ جواد مصلح، تهران، انتشارات سروش.
  17. صدرالمتالهین، محمد بن ابراهیم (1981م)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة العقلیة، چاپ سوم، بیروت: دار احیاء التراث العربیه.
  18. طاهری سرترشیزی، اسحاق؛عزیزخانی، احمد (1390)، «انسان‌شناسی پست‌مدرن و نقد آن از منظر آموزه‌های دینی»، انسان‌پژوهی دینی، شمارۀ 25، صص 58-35.
  19. طباطبایی، محمد حسین (1362)، نهایة الحکمة، قم: مؤسسۀ النشر الاسلامیة.
  20. طباطبایی، محمد حسین (1374) ترجمۀ تفسیر المیزان، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  21. علم الهدی، جمیله (1389)، نظریۀ اسلامی تعلیم و تربیت، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  22. فارابی، ابونصر (1413ق)، الاعمال الفلسفیه، محقق: آلیاسین، جعفر، بیروت: دارالمناهل.
  23. فروغی، محمد علی (1344)، سیر حکمت در اروپا، تهران: انتشارات کتابخانه‌ی زواری.
  24. فیض کاشانی، محسن (1376)، المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ج5، قم: جامعه مدرسین.
  25. کاپلستون، فردریک چارلز (1386)، تاریخ فلسفه، ترجمۀ سید جلال‌الدین مجتبوی، ج 1، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
  26. کاظمی.احسان؛ نوری، ابوالقاسم و قلی زاده، آذر، (1382)، «بررسی رابطه خودپنداره و سازگاری اجتماعی کارکنان ادارۀ کل فرهنگ و ارشاد اسلامی»، دانش و پژوهش در روان‌شناسی، ش 17، صص 118-101.
  27. مجتهدی، کریم (1385)، «ملاحظاتی درباب مقایسه حکمت عملی صدرا با فلسفۀ اخلاق کانت»، در مجموعه مقالات منتخب هشتمین همایش حکیم ملاصدرا، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
  28. مطهری، مرتضی (1396)، مجموعه آثار، ج 6، تهران: انتشارات صدرا.
  29. مصباح یزدی، محمد تقی (1384)، نقد و بررسی مکاتب اخلاقی، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
  30. مصباح یزدی، محمد تقی (1392)، «مناجات عارفان: جستاری در چیستی و گسترۀ معرفت خداوند(3)»، معرفت، ش 194، صص 12-5.
  31. مک‌اینتایر، السدیر (1379)، تاریخچۀ فلسفه اخلاق، ترجمۀ ان‌شاء الله رحمتی، تهران: حکمت.
  32. نراقی، مهدی [بی­تا]، جامع السعادات، بیروت: مؤسسۀ الاعلمی للمطبوعات.